تاريخچه برق تهران

شهر بزرگ تهران از حدود دو قرن پيش پايتخت ايران بوده است و به سبب نقش و موقعيت اداري و جغرافياي برجسته اش اولين مولد برق در تهران به قدرت تقريبي ٣ كيلو وات حدود ١٥ سال پيش در سال ١٢٦٤ هجري شمسي درست ٣ سال بعد از مؤسسه برق تجاري توماس اديسون كه براي تأمين روشنايي بخشي يكي از خيابانهاي شهر نيويورك ايجاد شده بود، به منظور تأمين روشنايي بخشي از كاخ سلطنتي ناصيرالدين شاه قاجار، براي نخستين بار در اين شهر مورد بهره برداري قرار گرفت. ١٩سال بعد در سال ١٢٨٣ هجر شمسي امتياز تأسيس كارخانه برق در تهران به يكي از تجار خوش نام آن زمان مرحوم حاج حسين امين الضرب واگذار گرديد. اين كارخانه در سال ١٢٨٥ درست ٦ ماه بعد از صدور فرمان مشروطيت با يك ماشين بخار پيستوني با ٣ ديگ بخار كه سوخت آن زغال سنگ بود با مولدي به قدرت ٤٠٠ كيلو وات ساخت كارخانه آ.ا.گ. از كشور آلمان با ولتاژ٣٨٠/٢٢٠ ولت آماده بهره برداري و پذيرش مشتركان شد. محل اين كارخانه در خيابان چراغ برق تهران (امير كبير كنوني) قرار داشت كه فقط براي تأمين روشنائي شبها بين ٥ تا ٧ ساعت كار ميكرد. ماشين بخار ديگري با مولدي به قدرت ١٠٠ كيلو وات بعدها به آن اضافه شد. از اوايل سالهاي ١٣٠٠ به بعد دو دستگاه نيم ديزل به قدرت ٥٠ اسب بخار ساخت كارخانه (انگو بلژيك كمپاني) در همان محل نصب گرديده و به ظرفيت كارخانه امين الضرب افزوده شد. در اين سالها به تدريج با آگاهي و علاقمند شدن بخش خصوصي به مزاياي برق، رفته رفته شركتهاي خصوصي براي توليد، توزيع و فروش برق ايحاد شد.

باتوجه به اینکه تاریخ صنعت برق در ایران با نصب و بهره برداری از مولدهای کارخانه مرحوم حاج امین الضرب و سپس با بهره برداری از مولدهای بنگاه برق تهران در شهر تهران آغاز گردید. بمنظور ارائه قدمت آن به مردم و همچنین سیر تحولی که در طول بیش از یک قرن در این صنعت بوجود آمده مقام عالی وزارت نیروی وقت مقرر فرمودند که شرکت برق منطقه‌ای تهران با استفاده از تمامی امکانات موجود و با همکاری کلیه صاحب نظران نسبت به ایجاد موزه دائمی برق در محل اصلی یکی از قدیمی‌ترین نیروگاه‌های کشور احداث شد. در گذشته و محل فعلی موزه، ۴ کارخانه قرار داشت که عبارت بودند از کارخانه اشکودا، کارخانه دیزل، کارخانه وستینگهاوس هشت هزار کیلوواتی و کارخانه وستینگهاوس ده هزار کیلوواتی.

موزه صنعت برق همان نیروگاه ده هزار کیلوواتی است. (در اداره مرکزی برق تهران میدان شهدا)

این نیروگاه شامل دو دستگاه توربین بخاری هر یک به قدرت ۵ مگاوات بود و قرارداد خرید آن در بهمن ماه سال ۱۳۳۴ با شرکت وستینگهاوس به امضاء رسید. کلنگ ساختمان آن در روز یکشنبه ۱۹/۰۱/۱۳۳۵ به زمین زده شد و یک سال بعد نیروگاه به بهره برداری رسید. نصب و راه اندازی این دو توربین در مجموع نزدیک به ۱۴۰ میلیون ریال هزینه داشت و ۱۲ سال پس از شروع به کار، بعد از راه اندازی نیروگاه بعثت به علت پایین بودن راندمان و همچنین سر و صدا و آلودگی‌های زیادی که در ناحیه مسکونی ایجاد می‌کرد این نیروگاه به حال تعطیل درآمد.

شرکت برق منطقه‌ای تهران پس از بررسی‌های مقدماتی در تاریخ ۰۸/۱۲/۱۳۶۹ ضمن تشکیل کمیته کار با هماهنگی سایر شرکتهای تابعه وزارت نیرو اقدامات اجرائی را انجام داده‌اند.

در خلال سالهای ۷۳-۱۳۶۹ یکی از دو واحد توربینهای بخاری پیاده و به جای آن بنائی مناسب جهت نگهداری، نمایش و عرضه تجهیزات، ادوات، اسناد و یادگارهای تاریخ صنعت برق ایجاد شد و نهایتاً نیروگاه مذکور در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۷۳ به عنوان موزه دائمی صنعت برق ایران افتتاح گردید.

در واقع نیمی از مساحت کارخانه برای ساخت موزه خراب شد و نیمه باقی مانده در موزه به کار رفته‌است که شامل یک نیروگاه حرارتی(بخاری) با قدرت پنج هزار کیلو وات می‌باشد. ساختمان موزه به گونه‌ای طراحی شده که در تمام مراحل بازدید، کارخانه در معرض دید است. معماری موزه جالب و خاص است، به طوری که بازدیدکنندگان در حین دیدن اشیا و لوازم، متوجه نمی‌شوند که چند طبقه بالا آمده‌اند. سالن‌ها در کنار نیروگاه پنج هزار کیلوواتی بالا رفته و طوری ساخته شده‌است که هر بخش توسط چند پله از بخش دیگر جدا می‌شود.

علاوه بر ۴ طبقه موزه، در محوطه بیرون از آن نیز مولدهای بادی، بخاری و دیزلی، ماشین بخار ابتدایی و انواع مختلف ترانسفورماتور استقرار یافته‌اند. در این گنجینه اشیا و اسناد قدیمی مربوط به صنعت برق از حدود ۱۲۰ سال پیش تاکنون به همراه پیشرفت‌های این صنعت در معرض دید قرار گرفته‌است. هم چنین، فیلمی از پیدایش صنعت برق در ایران در محل سالن آمفی تئاتر موزه برای بازدیدکنندگان پخش می‌شود.

ترتیب قرار گرفتن اجزا در موزه طوری است که روند تکامل صنعت برق را نشان می‌دهد. این تکامل از وسایلی همچون پیه سوز، فانوس شمعی و چراغ‌های نفتی آغاز شده، به معرفی اولین مولدها پرداخته و سپس دستگاه‌ها و ابزارهای گوناگون همچون انواع لامپ‌های قدیمی تا لامپ‌های امروزی و نیز وسایلی که در مسیر انتقال به کار برده می‌شود، در معرض نمایش قرار گرفته‌است. در این بین، روش تولید انرژی توسط مولدهای بادی ونوری توسط ماکت و به طور عملی نشان داده می‌شود، که بسیار مورد توجه علاقه مندان و دانش آموزان قرار می‌گیرد.

در همين دوران برخي از كارخانه هاي صنعتي جديدالتأسيس هم داراي مولد برق اختصاصي شدند. در سال ١٣١٠ براي نخستين بار، شبانه روزي كردن برق در تهران در ميان دولتمردان آن زمان مطرح گرديده و اقدامات اوليه براي تحقق آن صورت گرفت تا آنكه بعد از گذشت ٦ سال بلاخره در تاريخ ٢٥/٦/١٣١٦ يك نيروگاه بخاري ساخت كارخانه اشكودا از كشور چكسلواكي با ٤ واحد ١٦٠٠ مگاواتي جمعاً به قدرت ٦٤٠٠ كيلو وات در محل كنوني شركت برق منطقه اي تهران واقع در ميدان شهدا نصب گرديده و زير نظر شهرداري تهران بهره برداري از آن آغاز گريد. در فاصله سالهاي١٣٢٠-١٣١٨ به ويژه از ارديبهشت ماه سال ١٣١٩ كه راديو تهران شروع به كار كرد، استفاده از برق مخصوصاً براي شنيدن اخبار جنگ از راديو با استقبال مردم روبرو گشت و به ناچار براي جبران كمبود نيرو از برق اضافي كارخانه هاي سيلو، سيمان تهران و پادگان سلطنت آباد كمك گرفته شد. بر اساس آمارهاي موجود ميزان توليد برق زا ٥/١٠ ميليون كيلو وات ساعت در ساعت ١٣١٧ به٥/١٥ ميليون كيلو وات ساعت در سال ١٣١٨ رسيده بود كه با منظور كردن ٥/١ ميليون كيلو وات ساعت توليد برق كارخانه حاج امين الضرب جمع توليد برق در آن سال به ١٧ ميليون كيلو وات ساعت رسيد. جمعيت تهران در آن سال ٤٥٠٠٠ نفر بود كه بدين ترتيب ميزان توليد سرانه برق سالانه به حدود ٣٨ كيلو وات ساعت رسيده بود. در سالهاي قبل از سال ١٣١٥ مسئوليت تهبه، نصب، تعمير و نگهداري تأسيسات مربوط به روشنائي خيابانها به عهدده واحدي به نام (اداره روشنايي) كه در شهرداري تهران ايجاد شده بود قرار داشت. ولي واحد مستقلي كه عهده دار برنامه براي تأمين برق مورد نياز مردم و توسعه تأسيسات برق در آينده باشد وجود نداشت. با افزايش تقاضاي روزافزون برق و رشد تدريجي مصرف، ايجاد يك مؤسسه مستقل كه عهده دار اين وظيفه باشد احساس گرديد و به همين خاطر در ٢٥ مهرماه سال ١٣١٥ يك مؤسسه مستقل به نام (مؤسسه برق تهران) زير نظر شهرداري به وجود آمد. اين مؤسسه در واقع با اهداف و شرح وظايف گسترده جايگزين اداره روشنايي شهرداري شد. به علت افزايش تقاضا، كمبود برق در تهران روز به روز بيشتر احساس مي شد اما در طي سالهاي جنگ جهاني دوم به سبب اشغال ايران از سوي متفقين و آشفتگي اوضاع سياسي داخلي و عدم امكان ساخت تجهيزات نيروگاهي در داخل كشور مشكلات حمل قطعات نيروگاهها از خارج كشور، اميدي به نصب نيروگاههاي جديد وجود نداشت تا آنكه پس از پايان جنگ و پيش از خروج متفقين از ايران ٤ دستگاه مولد ٢٠٠٠ كيلو واتي جمعاً به ظرفيت ٨٠٠٠ كيلو وات ساخت كارخانه (وستينگهاوس) از ارتش آمريكا خريداري گرديده و در ضلع شمالي مولدهاي اشكودا نصب شد و بهره برداري از آنها در مهرماه سال ١٣٢٧ آغاز گرديد. احداث اين نيروگاهها و حتي استفاده از برق مازاد كارخانه هاي دولتي از جمله سيمان، سيلو، دخانيات، سلطنت آباد و راه آهن نيز تكافوي پاسخگويي به نيازهاي برق تهران را نمي كرد. چنان كه در زمستان سال ١٣٢٨ كمبود نيروي برق در تهران به طور كامل محسوس شد و به همين خاطر پس از مطالعات و بررسيهاي به عمل آمده مسؤولان ذيربط در طي سالهاي ١٣٣٢ و ١٣٣٣ اقدام به خريد ٣ دستگاه مولد ديزلي هر يك به قدرت ١٣٠٠ كيلو وات و در مجموع به قدرت ٣٩٠٠ كيلو وات، از كارخانه (نردبرگ) آمريكا نمودند. اين مولدها هم در ضلع شمال غربي مولدهاي اشكودا نصب شده و در طي سالهاي ١٣٣٤ و ١٣٣٥ مورد بهبره برداري قرار گرفتند.