نگاهي به تاريخچه صنعت برق ايران

نگاهي به تاريخچه صنعت برق ايران درسال 1882 ميلادي ( 1261هجري شمسي ) توماس اديسون نخستين موسسه برق تجاري خود را براي تامين روشنايي در يكي از خيابانهاي نيويورك افتتاح كرد. اولين مولد برق در ايران ، سه سال بعد از موسسه برق توماس اديسون به كارافتاد.
مقدمه : در سال 1871 ميلادي ( 1250 هجري شمسي ) ماشين گراماختراع شد . اين اختراع گامي اساسي در راه ايجاد صنعت برق تجاري بود ، زيرا پس ازآن تبديل انرژي مكانيكي (و هر نوع انرژي ديگري كه بتوان از آن كار مكانيكي به دستآورد ) به انرژي برقي ممكن گرديد. يازده سال پس ازآن، درسال 1882 ميلادي ( 1261هجري شمسي ) توماس اديسون نخستين موسسه برق تجاري خود را براي تامين روشنايي در يكي از خيابانهاي نيويورك افتتاح كرد.

بيان دو واقعه مهم بالا براي درك رابطه زماني بين تاريخ پيدايش صنعت برق در جهان و در ايران خالي از فايده نيست . چنانكه خواهدآمد ، اولين مولد برق در ايران ، سه سال بعد از موسسه برق توماس اديسون به كارافتاد.

از 1300 تا 1310 از اوايل سالهاي 1300 به بعد ، با آگاهي و علاقه مندشدن بخش خصوصي به مزاياي برق ، رفته رفته در شهرهاي بزرگ و كوچك ايران ، تاسيساتي براي توليد و توزيع و فروش برق ايجاد شد. اين گونه فعاليتها عموما" درمقياسهاي كوچك و محدود وبه طور كلي منفك از يكديگر انجام مي گرفت و البته نياز به هماهنگي هم درشرايط آن روزهاي نخستين احساس نمي شد درهمين دوران برخي ازكارخانه هاي صنعتي جديدالتاسيس هم داراي تجهيزات برق اختصاصي شدند كه داد و ستدهايي نيز با موسسات برق شهري داشتند.

در 1310 براي نخستين بار ، شبانه روزي كردن برق در تهران درميان دولتمردان آن زمان مطرح شد و اقدامات اوليه براي تحقق آن صورت گرفت. در 1316 پس از شش سال و با گذراندن نشيب و فراز هاي بسيار ،بلاخره در تاريخ 25 /6 / 1316 نيروگاه بخاري ساخت كارخانه اشكوداي چكسلواكي با قدرت 4x1600= 6400 كيلو وات در محل كنوني شركت برق منطقه اي تهران نصب شد و به بهره برداري رسيد. با وجود آن كه در تهران به علت وسعت شهر و موقعيت سياسي و اجتماعي آن ، سرمايه گذاري دولتي در كار برق رساني پيش از همه شهرهاي ديگر آغاز شد ، بخش خصوصي هم در امور برق رساني در تهران فعاليت قابل توجهي داشت به نحوي كه در سال 1341 يعني سال تاسيس سازمان برق ايران تعداد شركتهاي خصوصي كه هر يك در بخشي از شهرتهران فعاليت داشتند به 32 شركت رسيده بود.

از 1327 تا 1334 برنامه هفت ساله اول عمراني كشور به اجرا در آمد كه در آن سهمي هم براي توسعه صنعت برق در كشور با هدف تامين مصارف خانگي شهرها و فراهم كردن رفاه اجتماعي منظور شده بود. دراين دوران،سازمان برنامه تعدادي مولدهاي ديزلي 50و 100و 150 كيلو واتي را خريداري كرد و با بهره 3 درصد به شهرداريها و شركتهاي برق خصوصي فروخت و چون دريافت كنندگان كمك سازمان برنامه مي بايست تواناييهاي لازم را براي تقبل 50 درصد از سرمايه گذاريها داشته باشند ، طبعا" اعطاي كمكها ، بهامكانات مالي شهرها و موسسه هاي وام گيرنده بستگي داشت . به هر صورت در پايان برنامه اول،جمع قدرت نامي نصب شده در كشور به 40 مگاوات و ميزان انرژي توليدي سالانه به حدود 200 ميليون كيلو وات ساعت رسيد.

از 1334 تا 1341 در اين سالها برنامه هفت ساله عمراني دوم كشور اجراشد . سهم برق در اين برنامه ، با هدف افزايش توليد برق ، كاهش هزينه هاي توليد وپايين آوردن سطح عمومي نرخها درنظر گرفته شده بود. دراين برنامه بنابر توصيه كارشناسان خارجي و داخلي، براي توسعه تاسيسات برق چهار حوزه فعاليت به شرح زيرمنظور گرديد. - منطقه خوزستان - منطقه تهران - شهرهاي بزرگ - شهرهاي كوچك بدين ترتيب مي توان گفت كه انديشه فراتر رفتن از محدوده هر شهر دركار توسعه صنعت برق،در برنامه دوم شكل گرفت. شروع به كار احداث نيروگاههاي برق آبي مهم كشور شامل سد دز (با ظرفيت اوليه 130 مگاوات ) ، سد كرج (با ظرفيت 91 مگاوات ) و سد سفيدرود (با ظرفيت اوليه 35 مگاوات) همچنين نيروگاه حرارتي طرشت (به قدرت 50مگاوات)ازدستاوردهاي اين دوره است.

در 1341 برنامه سوم عمراني كشورآغاز شد. با پذيرش نقش زيربنايي صنعت برق،در اين برنامه نيز اعتبارات قابل توجهي براي اين صنعت تخصيص داده شد.در اين برنامه كه 5/5 سال به طول انجا ميد(تاآخرسال 1346)،در مجموع،مبلغ 21ميليارد ريال در صنعت برق هزينه گرديد كه به طوركلي سه بخش را در بر مي گرفت: - تامين برق مراكز عمده مصرف شامل شهرهاي تهران، اصفهان، شيراز، مشهد، تبريز،رشت همدان و ساري - تامين برق 17 شهر متوسط كشورشامل شهرهاي آمل،چالوس،اردبيل،مراغه، لاهيجان،اروميه، يزد - بهشهر، بوشهر، قزوين ،كرج، بابلسر وكرمانشاه - تامين برق شهرهاي كوچك در همين برنامه ، تشكيل سازمان برقايران به منظور اشراف كلي واعمال مديريت بر برنامه ريزي و اجراي طرحهاي توليد وايجا د موسسات توليد ، انتقال و توزيع برق و هدايت سرمايه گذاريها دربخش برق پيشبيني شده بود اين سازمان درتاريخ 13دي ماه1341 رسما" تشكيل يافت و تا پايان سال 1344 كه عملا" دروزارت آب وبرق ادغام شد به انجام وظايف خود ادامه داد. در 1343 قانون تاسيس وزارت آب و برق در تاريخ 16/1/1343 به دولت ابلاغ شد در بخش برق ، وظايف زير برعهده اين وزارت خانه قرار مي گرفت: -تهيه و اجراي برنامه ها و طرحهاي توليد و انتقال نيرو به منظور تاسيس مراكز توليد برق منطقه اي - ايجادشبكه هاي فشار قوي سراسر كشور - اداره تاسيسات برق كه بهم وجب بند بالا ايجاد مي شود و بهره برداري از آنها - نظارت بر نحوه استفاده ازنيروي برق سازمان برق ايران در سال 1344 به عنوان واحد برق در وزارت آب وبرق ادغام شد، وسازمانهاي ديگري هم كه تاآن زمان به توسط سازمان برنامه ، سازمان برق ايران يا به نحو ديگر به وجود آمده بودند تحت پوشش نظارتي وزارت آب و برق قرارگرفتند. در آذر ماه همين سال اساسنامه شركتهاي برق منطقه اي تدوين شد و بدينترتيب تعداد 10 شركت برق منطقه اي ( علاوه برسازمان آب و برق خوزستان كه از سال 1339 ايجاد شده بود ) تشكيل يافت كه عبارت بودند از شركتهاي برق منطقه اي ( تهران ) ، ( اصفهان ) ، ( خراسان ) ، ( آذربايجان ) ، (فارس) ، (مازندران) ، (گيلان) ، (جنوب شرقي ايران) ، (كرمانشاهان) و (همدان و كردستان) با تشكيل شركتهاي برق منطقه اي ، صنعت برق كشور صورتي سازمان يافته و منسجم به خود گرفت. حوزه هاي زيرپوشش اين شركتها در ابتدا تمامي مساحت كشور را شامل نمي شد و نوعا" از تقسيمات كشوري نيز پيروي نمي كرد تعداد و حوزه هاي جغرافيايي شركتهاي برق منطقه اي با گذشت زمان مشمول اصلاحاتي گرديد به طوري كه درحال حاضر تعداد آنها به 16 مي رسد و در مجموع تمامي كشور را پوشش مي دهند. در 1347 برنامه چهارم عمراني آغازشد. دراين برنامه كه تاپايان سال 1351 ادامه داشت ، نگرش به صنعت برق به عنوان يك صنعت زيربنايي و باديد كلان نگر صورت گرفت .

احداث خطوط انتقال نيروي سراسري و تاسيس نيروگاههاي نسبتا" بزرگ آبي وحرارتي درطي اين برنامه نضج گرفت، به طوري كه درطول برنامه،جمع قدرت نامي نصب شده در كشور از 1599 مگاوات به 3354 مگاوات ( با رشد متوسط سالانه 16درصد) وتوليد انرژي برق از 4133 ميليون كيلووات ساعت به9553 ميليون كيلووات ساعت ( با رشد متوسط سالانه 18.2درصد ) بالغ گرديد و تعداد مشتركان در تعرفه هاي مختلف به 1669 هزار رسيد در طي اين برنامه ، مسئوليت برق نزديك به 190 شهر كشور بر عهده وزارت آب و برق قرار گرفت . برق مورد نياز شهرهاي كوچك ، شهركها و تعدادي ازروستاهاي برقدار به توسط بخش خصوصي و يازيرنظر و بامديريت شهرداريها تامين ميشد.تعداد روستاهاي برقدار كشور از 148 روستا درآغاز برنامه ، به 491 روستا درپايانسال 1351 رسيد. در 1348 به منظور استفاده صحيحتر از منابع و امكان برقراري دادوستد انرژي برقي بين مناطق و كار توليد و انتقال برق به طور كلان ، شركت توليد و انتقال نيروي برق ايران (توانير) از سال 1348 آغاز به كار كرد.

اساسنامه و شرح وظايف اين شركت ، بنا بر ضرورتهاي زمان تا كنون سه بار مورد تجديد نظر قرار گرفتهاست . ازسال 1375 تا كنون ، اين شركت با نام "سازمان مديريت توليد و انتقال نيروي برق ايران ( توانير ) " ، فعاليتها و ماموريتهاي معاونت امور برق وزارت نيرو رانيز برعهده دارد و هدفها وظايف زير را دنبال مي كند: - تهيه و تدوين و پيشنهاد استراتژيها و سياستها و برنامه هاي برق كشور - - برنامه ريزي ، نظارت ، كنترل وهدايت برق كشور - ايجاد هماهنگي و نظارت بر شبكه سراسري برق - برنامه ريزي ونظارت بر مصارف مختلف برق كشور - حفظ يكپارچگي و پايداري شبكه سراسري برق كشور در 1352 برنامه پنجم عمراني از اين سال آغاز شد و تا پايانسال 1356 ادامه يافت سياستهاي زير بر اجراي برنامه اي صنعت برق در اين برنامه حاكم بود: - احداث واحدهاي بزرگ حرارتي در شمال و جنوب كشور به لحاظ دسترسي آسانتر به منابع - سوخت و سواحل دريا - ايجاد سد بر روي رودخانه هاي بزرگ - تامين برق مناطق دور افتاده كشور با استفاده از نيروگاههاي ديزلي درسالهاي برنامه پنجم، معادل 1332 مگاوات برظرفيت نيروگا ههاي گازي كشورافزوده شد كه علت اصلي آن تاخير دربهره برداري از نيروگاههاي آبي در دست احداث بود دراين برنامه، تاسيس نيروگاههاي هسته اي نيز در دستور كار قرارداشت كه علي رغم هزينه ها و تبليغات فراوان ، نتيجه مشخصي عايد نساخت به هر صورت قدرت نصب شده در پايان برنامه به 7105 مگا وات ( با 16.2 درصد رشد متوسط سالانه )،انرژي سالانه توليد شده به 18984 ميليون كيلووات ساعت ( با 14.7 درصد رشد سالانه ) رسيد و تعدادمشتركان به 3105 هزار بالغ گرديد . تا پايان اين برنامه تعدادي از روستاهاي كشور نيز از برق بهره مند شدند. در 1353 باتوجه به اينكه نهادهاو سازمانهاي مختلفي دست اندركار مقوله انرژي دركشور بودند و هماهنگي بين آنها ضروري مي نمود ، به موجب لايحه قانوني مصوب 28 / 11 / 1353 با محول شدن برنامه ريزي جامع فعاليتهاي مربوط به انرژي كشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نيرو تغييركرد. در 1357 با پيروزي انقلاب اسلا مي ، بازنگري اساسي در خط مشيهاي صنعت برق و هماهنگ ساختن آنها با هدفهاي عالي انقلاب ضرورت يافت. عنايت به مفهوم خودكفايي، سرمايه گذاري دركارخانه هاي توليد كننده تجهيزات مورد نياز صنعت برق ، كوتاه كردن دست مشاوران و پيمانكاران خارجي و توجه به بهره گيري بهينه ازتواناييهاي داخلي ، صنعت برق را در راستاي تازه اي قرارداد ، فراهم كردن امكان استفاده گسترده از انرژي برق براي توسعه اقتصادي ، اجتماعي و رفع محروميتها،افقهاي جديدي را فرا روي مسئولان صنعت قرار داد. از 1358 تا 1367 -------------------- در اين سالها كه هشت سال آن مقارن با جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران بود . صنعت برق ايران خود را موظف مي ديد كه علاوه بر نگهداري و بهره برداري از تاسيسات موجود خود براي حمايت ازمردم و دفاع از پشت جبهه ، توسعه هاي لازم را نيز چه در امر توليدوانتقا ل وچه در جهت توزيع و خدمت رساني به مشتركان انجام دهد .

برق رساني به روستاها كه تا پايان سال 1357در4237روستاهاي نزديك شهرها تحقق يافته بود به صورت يكي ازمحورهاي اساسي فعاليتهاي صنعتبرق درآمد به طوري كه درطي دوران جنگ تحميلي ، علي رغم همه دشواريها ، سالانه به طور متوسط بيش از 1800 روستا برقدار گرديد و بدين ترتيب در انتهاي سال 1367تعداد روستاهاي برقدار كشور از 4327 روستا به 22541 روستا رسيده بود با پايان گرفتن جنگ تحميلي ،ابتدا ترميم خسارتها وخرابيهاي دوران جنگ در كانون توجه مديران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت . به عنوان مثال ، بررسيها نشان مي داد كه از قدرت نصب شده كشور ، معادل 2210 مگاوات در اثر آسيبهاي جنگ از مدار خارج است . بااحتساب تاسيسات انتقال نيروو ساير تجهيزات مي توان تصور كرد كه بازسازي ويرانه هاي بازمانده از جنگ چه كوشش و تلاش عظيمي راطلب مي كرده است . ترميم خسارتها كه از نيمه دوم سال 1367 آغاز شده بود با سه سال كار شبانه روزي به انجام رسيد و تا پايان سال 1370 واحد ها و تاسيسات آسيب ديده مجددا" در مدار قرارگرفتند پس از خاتمه جنگ ، فعاليتهاي صنعت برق كه تا آن زمان ازدشواريهاي روز به روز جنگ تاثير منفي مي گرفت،سامانمندي بيشتري يافت وهمگا م با دو برنامه اول ودوم توسعه اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران به پيشرفت مقايسه ارقام مهم عملكرد صنعت برق در پايان سال 1376 كه نه سال از طول برنامه هاي اول و دوم گذشته و دو سال به پايان برنامه دوم مانده بوده است با ارقام مربوط به ابتداي برنامه ، جهش صنعت برق را آشكارمي سازد. واضح است كه ارقام بالاو مقا يسه آنها تنها گوشه هاي كوچكي از صحنه وسيع يك تلاش همه جانبه را نشان ميدهند و تحقق اين ارقام مستلزم به ثمر رسيدن كوششها و پشتيبانيهاي فراواني بوده است كه متاسفانه اين گاه شمار مختصر، حوصله پرداختن به همه آنها را ندارد ، در اينجاتنها به بيان اين نكته اكتفا مي كنيم كه توجه به نيروي انساني به عنوان سرمايه اصلي صنعت برق ، پس از پيروزي انقلاب اسلامي و بويژه در دوران بازسازي بعد از جنگ تحميلي از راه كارهاي اصلي صنعت بوده است. آموزش اين نيروها براي ارتقاء كيفيت وشكوفا ساختن استعداد هاي خدادادي آنها ، همچنين سازماندهي نيروها در جهتي كه هدفهاي كمي و كيفي برنامه ها رابرآورده سازد و هيچ يك از هدفهاي صنعت برق،از تامين برق براي مصرف كنندگان گرفته تا بهبود بخشيدن به كيفيت خدمات و جلب رضايت مشتركان ،كوشش در راه رسيدن به خود كفايي و ورود در بازارهاي بين المللي و رقابت جهاني تحت الشعاع ديگري قرار نگيرد ، همواره مورد توجه برنامه ريزان و مديران صنعت بوده است